Activisten namen onlangs een beeld mee uit het Afrika Museum in Berg en Dal. Het was een actie van een groep Congolezen die wil dat koloniale roofkunst wordt teruggebracht naar het land van herkomst.
Via een livestream op Facebook was te zien hoe Mwazulu Diyabanza Siwa lemba op tien september 2020 een Congolees grafbeeld oppakt en ermee, zonder het te verhullen, uit het Afrika museum in Berg en Dal loopt. Niet veel later werden hij en vier andere leden van de Unity Dignite Courage (UDC) buiten het museum door de politie aangehouden en gearresteerd. Met de actie wil de groep terughalen wat volgens hen aan Congo toebehoord. Mwazulu, woordvoerder van de UDC, vertelt waarom hij het belangrijk vindt dat koloniale roofkunst wordt gerestitutioneerd.
“Aanvankelijk had ik een triest gevoel in het Afrika museum, mijn gedachten gingen naar mijn voorouders die werden afgeslacht voor wat ze hadden bereikt. Daarna volgde een gevoel van voldoening omdat werd bevestigd dat het klopte wat mijn ouders mij hadden verteld, namelijk dat westerlingen onze werken hadden geplunderd en gestolen”, vertelt Mwazulu.
“Het eindigde in een gevoel van onbegrip. Dat Nederland na zoveel jaar niet in staat is geweest om zelf een restitutieproces op gang te brengen.” Mwazulu voelde zich gelegitimeerd om het beeld mee te nemen “in de eer van iedereen die heeft gevochten en opstond tegen de vijanden”.
Restitutieproces musea
Begin oktober 2020 gaf de Raad voor Cultuur het advies dat Nederland koloniale roofkunst moet teruggeven indien kan worden aangetoond dat landen hun erfgoed onvrijwillig zijn kwijtgeraakt. Volgens een schatting zou het om honderdduizenden objecten gaan.
De uitspraak verandert niet veel aan het restitutieproces van musea. Het is in Nederland nog steeds zo geregeld dat de Minister van Onderwijs, Cultuur en Wetenschap bepaalt of een gestolen object terug naar het land van herkomst mag. Een onafhankelijke adviescommissie helpt de minister hierbij. Eisers kunnen wel bij musea een claim indienen waarna een procedure start.
Mwazulu vindt het debat over het wel of niet teruggeven van gestolen artefacten ongepast. “Dit erfgoed is van ons. Het moet worden teruggestuurd. Wat er voor de rest mee gebeurd is aan ons. Wij kennen de staatsoorsprong van de objecten en dat is de eerste bestemming.”
Musea staan open voor discussie over roofkunst
Stijn Schoonderwoerd, directeur van het Wereldmuseum waar het Afrika museum onderdeel van is, zei in een reactie over de actie van UDC dat hij open staat voor een discussie over roofkunst en koloniaal erfgoed. Maar “een strafbaar feit kan ik niet aanmerken als een vruchtbare bijdrage aan die discussie”. Schoonderwoerd wijst op de speciale procedure waarvoor eisers een officiële claim moeten indienen. Dat lijkt echter niet vaak te gebeuren, want eind maart 2020 waren er nog geen claims ingediend.
Is het ethisch verantwoord om in gesprek te gaan met dieven en moordenaars? Dat zou Mwazulu vragen aan Schoonderwoerd als hij daarvoor de kans kreeg. “Dat is namelijk wat je doet door een museum te runnen dat gestolen objecten bezit. Ik vind dat iedereen moet veroordelen wat er in het verleden is gebeurd. Iedereen zou zich moeten aansluiten in onze strijd voor het verkrijgen van het verhaal voor het Afrikaanse volk.”
Koloniale verleden van Congo
In 1885 werd het land dat we nu kennen als Congo toegekend aan de Belgische koning Leopold II. Hij regeerde met een schrikbewind over deze onafhankelijke Congostaat. Zo werden ledematen afgehakt van kinderen en volwassenen als er bijvoorbeeld te weinig rubber werd geproduceerd. Tussen 1885 en 1908 stierven miljoenen mensen in het gebied vanwege honger en geweld. Daarom nam de Belgische staat het land van Leopold II over in 1908, maar hierdoor stopte de repressie niet. Op 30 juni 1960 werd Congo onafhankelijk van België.
“We missen grote delen van onze geschiedenis, omdat de bewijsstukken niet in de originele plaats zijn, maar in handen van diegenen die ons kolonialiseerden, plunderden en tot slaven maakten. Hierdoor kunnen we bepaalde onderzoeken niet uitvoeren, zoals bijvoorbeeld de bijdrage van onze voorouders op het gebied van de wetenschap.” Volgens Mwazulu zou dit soort onderzoek kunnen bijdragen aan een sterker gevoel van eigenwaarde voor de Afrikaanse gemeenschap, en voor het krijgen van respect van anderen.
Restitutie zonder proces
Kan Nederland nog wat doen om het recht te zetten? Mwazulu vertelt dat zijn actie een uitgestoken hand was naar Nederland met de vraag om zonder vorm van proces te starten met de teruggave van Afrikaanse werken.
“Ons glorieuze verleden is uitgewist en onze daden zijn aan anderen toegeschreven. Het teruggeven van onze objecten geeft ons niet alleen onze geschiedenis terug, maar verzoend ook ons geheugen met onze voorouders. Afrika heeft deze culturele therapie nodig, om zichzelf door zijn erfgoed te kunnen vinden.”
Manel van Nieuwland 